Şiəlik və tarixşünaslıq-7

Səfəvilər və Qacarlar dövründə "Məqtəl" yazma ənənəsi

Deməliyik ki, şiə aləmində son neçə yüzillikdə “məqtəl” yazma tarixşünaslığın böyük bir hissəsini özünə həsr edib. Hələ səfəvilərdən qabaq İranın şərqində İmam Hüseynə (ə) əzadarlıq və yas saxlama tamamilə adi bir hal idi və Kaşifi “Rövzətüş-şühəda”nı Herat və Xorasan vilayətləri üçün nəzərdə tutub yazmışdı. O zaman İranın qərbində təzəcə qurulan səfəvi dövləti həmin ərazilərdə bir qüdrətə malik deyildi. Onların hakimiyyətilə  aşura mərasimləri daha da şiddət aldı və bu sahədə yeni əsərlər yazılmağa başladı. Bu vəziyyət bütün qüvvəsi ilə qacarların süqutuna qədər davam etdi və hər il keçmiş irsin üzərinə ardıcıl nəzm və nəsr əsərləri artdı. Təəssüflər olsun ki, əksər hallarda tarixi dəqiqlik gözlənilməmiş və qeyd etdiyimiz kimi, istinadlarda mənbələr qətiyyən araşdırılmamışdır. Mövcud şəraitə uyğun olaraq yazılan əsərlərdə yalnız dramatiklik əhəmiyyət kəsb etdiyindən qəm, kədər və hüznə daha çox yer verilmiş və mənbələrdə etibarlılığa diqqət yetirilməmişdir. Hətta onların əksəriyyəti əza məclisləri üçün yazılmış və əsas etibarilə ağlama, hədsiz hüzn yaratmaq üçün imiş. Aşağıda bu qəbildən olan və çoxu da qacarların dövrünə düşən əsərlərin bir qədərini qeyd edirik:

“İbtilaul-övliya” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, Üsturi, səh. 993); “İzalətül-övham fil-buka” (“əz-Zəriə”, c. 11, səh. 61); “İksirül-ibadət fi əsrariş-şəhadət”, Molla Ağa Dərbəndi (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 986); “Əmvacul-buka” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 979; “Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 7175); “Bəhrul-buka fi məsaibil-məsumin” (“əz-Zəriə”, c. 26, səh. 84); “Bəhrul-hüzn” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 990); “Bəhrud-dümu” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 6582); “Bəla və ibtila dər ruydade Kərbəla” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 960); “Beytül-əhzan” (həmin, 986); “Xülasətül-məsaib” (həmin, 1017); “Dastane ğəm” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 964; “Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 2916); “Dəmul-eyn əla xəsaisil-Hüseyn” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 995); “Əd-dəmətüs-sakəbə fil-musibətir-ratibə” (“əz-Zəriə”, c. 8, səh. 264); “Riyazul-buka” (“əz-Zəriə”, c. 1, səh. 6); “Rövzeye Hüseyniyyə” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 951; “Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 6224, 6545); “Rövzətül-xəvas” (həmin, əlyazma nömrəsi 3001); “Rövzətüş-şühəda” (həmin, əlyazma nömrəsi 156); “Riyazul-əhzan” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 972); “Riyazul-əhzan” (Qum, “Məscid-əzəmin mündəricatı”, səh. 215); “Riyazüş-şəhadə fi zikri məsaibis-sadəh” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 957); “Sirrul-əsrar fi musibəti əbil-əimmətil-əthar” (həmin, 996); “Təriqul-buka” (“əz-Zəriə”, c. 15, səh. 164); “Tufanul-buka” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 967); “Ümmanul-buka”, (həmin, 982); “Eynul-buka” (həmin, 941); “Eynüd-dümu” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 440); “Feyzüd-dümu” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 988); “Qəbəsatul-əhzan” (həmin, 989); “Kənzul-bakin” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 455); “Kənzul-mihən” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 991); “Kənzul-məsaib”, (həmin, 929, 987); “Lübb eynil-buka” (həmin, 942); “Lisanuz-zakirin”, (həmin, 970); “Matəmkədə” (həmin, 963, 975); “Məbkəl-üyun” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 5006); “Məcalisül-müfəcciə” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 945); “Məcrəl-buka” (“əz-Zəriə”, c. 2, səh. 40); “Məcməul-məsaib fi nəvaibil-ətaib” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 3369, 6643) “Məcməul-məsaib”, Mazəndərani (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 6572); “Muhriqül-qülub” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 943); “Muhitül-əza” (həmin, 945); “Məxazinül-əhzan fi məsaibi seyyidi şəhabi əhlil-cinan” (“Məxzənül-buka”) (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 1645; “Tarixe ədəbiyyate farsi”, 929); “Mədənül-buka fi məqtəli seyyidiş-şühəda” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 3017); “Məfatihu-buka fi musibəti xamisi Ali-əba” (həmin, əlyazma nömrəsi 2363); “Miftahul-buka” (“Şəhid Mütəhhəri adına kitabxana”, sıra 5, nömrə 921); “Mənahilul-buka” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 3455); “Mənbəul-buka” (“əz-Zəriə”, c. 22, səh. 358); Muhəyyicül-əhzan” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 959); “Nicatul-asin” (həmin, səh. 1000); “Nurul-eyn fi cəvazil-buka” (“əz-Zəriə”, c. 24, səh. 372); “Vəsilətul-buka” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 5500); “Vəsilətun-nicat” (“Tarixe ədəbiyyate farsi”, 961); “Yənbuud-dümu” (“Mərəşi Nəcəfi adına kitabxana”, əlyazma nömrəsi: 3083); “Həmm və ğəmm fi şəhril-mühərrəm”, Molla Hüseyn ibn Əli Həsən (həmin, əlyazma nömrəsi 5627); “Növhətül-əhzan və səyhətül-əşcan”, Məhəmməd Yusif Dehxarqani (həmin, əlyazma nömrəsi 1731); “Əbsarul-əbkar lintisari seyyidil-əbrar” (“Məclis”, c. 9, səh. 12); “Riyazul-kovneyn fi məsaibil-Hüseyn” (“Şəhid Mütəhhəri adına kitabxana”, sıra 5, nömrə 77).