Quran məfhumları silsiləsindən (1)

أبّ [əbb]: otlaq, örüş.

“Mufrədat” və “Nihayə”də deyilir: “Otlamaq və biçilmək üçün hazır olan örüş”. “Əqrəb əl-məvarid”də deyilir: “Mal-qaranın yediyi yabanı, vəhşi bitkilər”.  ﴾  وَفَاكِهَةً وَأَبّاً... ﴿ فَأَنْبَتْنَا فِيهَا حَبّاً“(Növbənöv) meyvələr və ot (ələf) yetişdirdik” (“Əbəsə”, 31). “Məcmə”də də “Mufrədat” və “Nihayə”yə oxşar fikirlər söylənmişdir.

Ayədə bu sözdən məqsəd yabanı otlardır. Çünki “أبّ” [əbb]  sözü cümlədə tamamlıqdır və “أَنْبَتْنَا” [ənbətna] (bitirmək, yetişdirmək) feli ilə bağlıdır. Təbii ki, bitirmək otun bitdiyi yerlə yox, otun özü ilə bağlıdır. Bu söz Quranda yalnız bir dəfə işlənmişdir. Leksikoqrafların fikrincə, bu sözün orijinal mənası hazırlıq deməkdir. “أبّ للسير أبّاً: تهيّا’َ له” əbbə lis-siyri əbbən, yəni səfərə hazırlaşdı. “Nihayə”də nəql olunduğuna görə, Quss ibn Saidənin hədisində deyilir: “فجعل يرتع أباَ” Otlamağa başladı (ot otlamağa başladı).

Tədqiqatçılardan biri “أبّ” [əbb] sözünün mənası haqqında müxtəlif fikirləri qeyd etdikdən sonra belə bir ehtimal verir ki, “وَأَبّا” [və əbbən] ifadəsindəki “و” [vav] hərfi bağlayıcı yox, sözün kök hərfidir və təşdidsizdir (qoşa samitsizdir). Bu halda ayə ﴾ وَفَاكِهَةً وَأَبّاً ﴿ bağlayıcı olmadan iki sözdən ibarət olur. “فَاكِهَة” [fakihə] meyvə, “وَأب” [və`b] isə iri, təravətli, çeşidli mənalarını ifadə edir. Onun fikrincə, “و” [vav] bağlayıcı deyil. “وَأب” [və`b] sözü , “دهر” [dəhr] modelindədir və “فَاكِهَة” [fakihə] sözünə bağlı sifətdir (cümlədə təyindir). Sonda isə öz fikrinin yəqinə yaxın olduğunu vurğulamışdır. Onun bu versiyanı irəli sürməklə demək istədiyi budur ki, lüğətçi və təfsirçilər bu söz haqqında (sözün mənasını açıqlayan) aydın və düzgün rəvayət nəql etməmişlər.  “وَأب” [və`b] sözünün mənası isə aydındır. O, yazır: “Leksikoloqlara görə, “أبّ” [əbb] sözü ərəb dilinə keçmə sözdür” (“Divane-din”, səh. 106).

Dərin araşdırmadan sonra bu fikri aşağıdakı dəlillərə görə məqbul hesab etmədik.

Birincisi, heç bir qiraətçi “أبّ” [əbb] sözünü təşdidsiz (qoşa samiti bildirən şərti işarə) oxumamışdır.

İkincisi, bu zaman ayələr mənaca bir-birinə uyğun olmayacaq. Çünki ayələrin düzülüşü belədir:

“Belə ki, orada dən (dənli bitkilər) göyərtdik, üzüm və göyərti, zeytun və xurma (bağları), (ağacları bir-birinə) sarmaşan bağçalar, (növbənöv) meyvələr və ot (ələf) yetişdirdik. (Bütün bunlar) sizin və heyvanlarınızın istifadəsi üçündür!”

Məlumdur ki, üzüm, göyərti və s. adətən insanın yediyi qida maddələridir. Əgər “أبّ” [əbb] sözünü “وَأب” [və`b] şəklində oxusaq və “فَاكِهَة” [fakihə] sözünün sifəti hesab etsək, o zaman 

﴾ مَتَاعاً لَكُمْ وَلِاَنْعَامِكُمْ ﴿ “(Bütün bunlar) sizin və heyvanlarınızın istifadəsi üçündür!” cümləsinə yer qalmır. Çünki öncə adı çəkilənlər hamısı “مَتَاعاً لَكُمْ” [mətaən ləkum]  ifadəsinə aiddir. “قَضْب” [qəzb]  sözünü yonca kimi tərcümə etmək (“Sihah”) də problemi həll etmir. Fikrimizcə, burada məqsəd yonca yox, göyərtidir və bir-birinin ardınca düzüldüyünə görə “قَضْب” [qəzb] deyilir. Əgər yonca olsa belə mal-qara üçün kifayət deyil.

Lakin “أبّ” [əbb] sözünü otlaq kimi tərcümə etsək, problem həll olur.

Üçüncüsü, digər ayələrdə “فَاكِهَة” [fakihə] sözünün sifəti (özü ilə uzlaşaraq) müənnəs (qadın cinsində) işlənmişdir.   ﴾فَاكِهَةٌ كَثِيرَةٌ ﴿ “çoxlu meyvələr” (“Zuxruf”, 73; “Vaqiə”, 32; “Sad”, 51). Demək, sözügedən ayədə də sifət, bağlı olduğu sözlə uzlaşmalı idi. “وَأب” [və`b] sözü hər halda vahid formasını qoruyan “müştərək sifət”lərdən də deyil ki, hər iki cinslə eyni şəkildə işlənsin. “وَأب” [və`b] sözü lüğət kitablarında bağlı olduğu söz müənnəs olduqda “قدر وأبةٌ” [qidrun və`bətun] (böyük qazan), müzəkkər (kişi cinsində) olduqda isə “إناء وأبٌ” [inaun və`bun] (böyük qab) şəklində verilmişdir (“Əqrəb əl-məvarid”). Bundan başqa, “وَأب” [və`b] sözü böyük, geniş mənasını ifadə edən sifət olaraq meyvə sözü haqqında yox, çala-çuxur, çökük haqqında işlənir. Müəllif bu məqamı nəzərdən qaçırmamış, ona irad tutulmasın deyə, məlum sözün meyvə haqqında işlədilərək “iri meyvə” mənasını ifadə etməsini yeni söz yaradıcılığı kimi dəyərləndirmişdir.

Sonda qeyd etmək lazımdır ki, “أبّ” [əbb] sözü əvvəldən fikir ayrılıqlarına səbəb olmuşdur. Şeyx Mufid “İrşad” əsərində nəql edir: Əbu Bəkrdən “أبّ” [əbb] sözü haqqında söruşdular. O, dedi: “فَاكِهَة” [fakihə] sözünün mənasını bilirik, “أبّ” [əbb] sözünü isə Allah daha yaxşı bilir. Bu söz  İmam Əliyə (ə) çatdıqda həzrət buyurdu: “Subhanəllah! Bilmirmi ki, “أبّ” [əbb] ələf və otlaq deməkdir və Allah ayədə insanlara və mal-qaralarına bəxş etdiyi nemətləri sayır?”.

Zəməxşəri məlum ayəni izah edərkən həmin rəvayətin bir hissəsini qeyd edir və buna oxşar digər rəvayəti Ömərdən nəql edir. Sonra onlara haqq qazandırmaq üçün deyir: “Onlar əməl olunmamalılara yox, əməl olunmalılara ciddi yanaşmışlar”.

Əllamə Əmini “əl-Qədir” əsərində (c. 6, səh. 100; c. 7, səh. 103) “Səhihi-Buxari”nin şərhçisi İbn Həcərin sözlərini qeyd edir. O, deyir: “Bir versiyaya görə, “أبّ” [əbb] sözü ərəb sözü deyil, keçmə sözdür. Buna dəlil isə onun mənasının iki şeyxə (Əbu Bəkr və Ömərə) aydın olmamasıdır”. Sonra Əllamə Əmini yazır: “Lakin heç bir lüğətçi onun keçmə söz olduğu haqqında fikir söyləməmişdir”. Biz də “Sihah”, “Qamus”, “Əqrəb” və s. kitablarda onun keçmə söz olması haqqında hər hansı bir işarə görmədik.

Redaktor: Nəcəf